Tarih biliminde de yeni bilgi ve bulgular eski bilgi ve bulguları değiştirir. Tarih ve arkeoloji bilimleri öteden beri tarihi gerçeklerin değişebileceğini göstermiştir. Örneğin, yeni bulunan Hakkari Taşları, Eski Türk Tarihi hakkında bilinenleri değiştirecek türdendir.
Çanakkale 18 Mart Üniversitesi Rektör Yardımcısı Prof. Dr. Veli Sevin ve eşi Doç Dr. Necla Sevin başkanlığında bir ekip tarafından 1998’de Hakkari’de yapılan kazılarda ele geçirilen 13 adet dikili taş, başlangıçta Batılı bilim çevrelerinde heyecan yaratmış, dünyaca ünlü “National Geograpic” dergisi bu konuda 2 sayfalık bir yazıya yervermiş, Amerikan Arkeoloji Enstitüsü’nün yayın organı olan “Archeology” dergisi de 2000 yılı Ağustos sayısında Veli Sevin’in kazı çalışmalarına tam 8 sayfa ayırarak, Hakkari Taşları’nı dünyaya duyurmuştur. National Geographic Dergisi’nin haberinde Hakkari Taşları’nın Anadolu, Orta Asya ve Avrasya uygarlıklarıyla ilgili ip uçları vereceğini belirtmesi son derece anlamlıdır.
Hakkari Taşları, Türk Tarih Tezi üzerinde yeniden düşünülmesi gerektiğini göstermektedir. Artık bilim insanlarımızın, “Antik çağlarda Anadolu’da Türk yoktu, Türkler 1071’de Anadolu’ya girdi!” biçimindeki “genel kabulun” esiri olmaktan kurtulup 1998 yılında Hakkari’de bulunan taşlara göz atmaları gerekmektedir
Hakkari Taşları, Türklerin ilk yaşadıkları yerlerden birinin Doğu Anadolu ile Hazar Denizi arasındaki bölge, yani Kafkaslar olabileceğini düşündürtmektedir.
MS. altıncı yüzyıl Çin kaynakları, Türklerin atalarının Hsi Hai (Batı Denizi)’nin batı kıyılarında yaşadıklarını, sonraları buradan doğuya doğru göç ederek Turfan Havzası ve Ergenokon’a yerleştiklerini yazmaktaydı. Kimi tarihçiler, Çince Batı denizi denilen yerin Hazar Denizi olduğunu ileri sürerken, kimileri Batı denizinin Aral ya da Isık gölleri civarları olduğunu ileri sürmektedir.
Hakkari Taşları diye adlandırılan bulgular, ilk dikildikleri şekli koruyan, insan biçiminde ve 13 adet dikili taştır. En ilginci söz konusu taşlar eski Anadolu ve Ön Asya kültürüne yabancı özellikler taşımaktadır. Ön yüzlerinde kabartma ve çizgi tekniğiyle yapılmış resimler vardır. Taşlar cepheden görünen çıplak ve güçlü bir erkek figürü biçiminde yontulmuştur. Balta, hançer, mızrak, topuz gibi madeni silahlarla donatılmış figürler birer kahraman savaşçıya benzemektedirler. Çadır resimleri, yaşamlarını bozkır çadırlarında geçirdiklerini göstermektedir. Figürlerin üzerindeki işaretlerden taşların ait olduğu toplumun at kullanmayı da bildikleri anlaşılmaktadır.
“Hatta tüm koşum donanımlarıyla betimlenmiş bir süvari figürü Yakın Doğu’nun bilinen en eski örneği durumundadır. Dikili taşlardan ikisi silahsız kadınlara aittir. Bunlardan biri 3.30 metre boyundadır. Yerel bir hanedana ait bu taşlar, İÖ. 1450 ile 1000 yılları arasında ölmüş ataları anma amacıyla bir tür mezar taşı olarak yapılmıştır.”
Eski Çağ Tarihçisi Veli Sevin, Hakkari Taşları’nın Ön Türklere ait olduğunu düşünmektedir. Sevin: “Orta Asya ile Şaşırtıcı Paralellik” başlığı altında Hakkari Taşlarıyla Orta Asya’da ele geçirilen Türklere ait dikili taşları karşılaştırmıştır:
“Hakkari taşları, gerek ikonografik, gerekse felsefi açıdan kuzeyin Avrasya bozkır inanışlarına yakın özellikler taşır. (…) Hakkari taşlarının en ilginç yönü, kahraman figürlerinin göğüsleri üzerinde sıkı sıkıya (olasılıkla deriden) bir kırba (tulum) taşımasıdır. Merkezi konumlu bu içki kabı tüm sahnenin odak noktasıdır. Bu kabın simgesel açıdan büyük önem taşıdığı, savaşçının tüm kahramanlıkları ile silah ve eşyalarından ön plana alınarak belirginleştirilmiştir. En erken örnekleri Hakkari ve İran Azerbaycan’ında ortaya çıkan bu ilginç poz, taşları Batı Avrupa ve Güney Rusya –Ukrayna’daki en eski benzerlerinden ayırır. (…) Buna karşılık Orta Asya’da Kırgızistan, Kazakistan, Batı Çin ve Moğolistan’da yüzlerce benzer söz konusudur. Hakkari taşlarıyla Orta Asya’dakiler arasındaki paralellik şaşırtıcıdır.”
Sevin, Hakkari Taşları’nın Orta Asya’daki örneklerden daha eski olduğunu, dolayısıyla bilinenin aksine Anadolu’dan Orta Asya’ya tersine bir göçün söz konusu olabileceğini ifade etmektedir.
Hakkari İl Merkezinde bulunan Mir Kalesi’nin kuzeybatı eteklerinde bulunan taş steller, başkanlığını Veli Sevin’in yaptığı ekip tarafından 2001 yılına kadar kurtarma kazısı dahil olmak üzere bilimsel çalışmalar yapılmıştır. Hakkâri taşları, killi kireçtaşı ve kalkere oyulmuştur. Taşlar oyulma aşamasında sanatçılar tarafından teknik açıdan üç gruba ayrılmıştır. Bunlar; kabartma tekniği, kabartma ve oyma tekniği ve çizgici tekniğidir.
Hakkâri Taşları, bilimsel heyet tarafı ndan MÖ XV. yüzyılın ortalarından başlayarak birkaç yüzyıl boyunca dikilmiş oldukları görüşündedirler. Bu tarihleme taşların yakınında bulunan aynı bilim heyeti tarafından kazısı yapılan iki oda mezarıyla (MÖ II. binin ilk çeyreği-Son Tunç Çağı-Erken Demir Çağı) uyuşmaktadır. Ancak ilk gömülerin stellerden birkaç yüzyıl önce yapılmaya başlandığı ifade edilmektedir. Hakkâri stellerin en çarpıcı özelliğinin göğüs üzerinde tutulan merkezi konumlu kaptır. Güney Rusya ve Ukrayna’daki İskit yontu-menhirleri ile Orta Asya taşlarının vazgeçilmez özelliğidir. İskit anıtları da MÖ VII. Yüzyılla değin örnekleri bilinmektedir. Bu gelenek VI. yüzyıldan başlayarak Göktürklerde XI. yüzyılda Asya’dan Ukrayna’ya göçen Kıpçak-Kumanlar arasında yaşadığı bilinmektedir. Orta Asya’da bu stellere çoğu kez “Türk Taşları” adı verilmektedir. Hakkâri taşları incelendiğinde görülmüştür ki, Orta Asya ile Güney Rusya, Hakkâri- Azerbaycan yöreleri arasında çok eski bir ilişki olmalıdır. Bu da Anadolu’da Türklerin varlığını erken döneme götürmektedir.
Veli Sevin, yaptığı araştırmalar sonunda Hakkari Taşları’nı MÖ. 2030-1690 arasına tarihlendirmiştir. Bu tarihlendirme MÖ.2.Binyılın ortalarına denk gelmektedir ki, aynı dönemde Anadolu’da Hitit İmparatorluğu hüküm sürmektedir. Üstelik Hitit İmparatorluğu, Hakkari Taşları’nın bulunduğu Doğu Anadolu’ya kadar yayılmıştır. Bu durum Hakkari Taşları’nı yaratan uygarlıkla Hititler arasında bir ilişki olabileceğini göstermektedir. Veli Sevin de bu duruma dikkat çekerek Hakkari Taşları, Hititler ve Orta Asya arasında bir ilişki olduğunu dikkati çekmektedir.
“İÖ. ikinci binyılın ortalarında Anadolu’da Hitit İmparatorlarının hüküm sürdüğü yüzyıllarda Hakkari yaylalarını yurt tutmuş bir hanedana ait bu türde taşlar Yakındoğu’ya büyük çapta yabancıdır. Ancak, Azerbaycan ve İran Azerbaycanında, Hazar Denizi’nin batı ve güneybatısındaki Aşhanekeran, Dübendi ve Erdebil yakındaki Meshkin Shar Ovası’nda çok sayıda stelin ( dikili taşın) varlığı bilinmektedir. Güneydoğu Anadolu’da Garzan Ovası ve Antakya yakınındaki Tell Açana’nın V. Tabakasında benzer birkaç örnek bulunmaktadır. Bununla birlikte çıplak savaşçı avcıları betimleyen bu türde stellerin en erken örnekleri İÖ. 4. Binyılın ikinci yarısında Kuzey Karadeniz Bölgesi, özellikle Ukrayna ve Kırım’da görülür. Bunlar zaman içinde batıda Portekiz ve İspanya’dan, doğuda Moğolistan ve Çin’e yayılan geniş bir coğrafyada binlerce örnekle ortaya çıkar.
Orta Asya’da İÖ. 3000’den İS. 12, 13. yüzyıllara değin çok uzun bir süre çeşitli halklarca kullanılmışlardır. Kırgızistan, Kazakistan, Altay, Sbirya bölgeleri, Tuva yöresi ve Moğolistan’da geniş alanlara dağılan Orta Asya stellerinin en çarpıcı özelliği Hakkari’dekiler gibi iki ellerinde daima bir kap tutuyor olmalarıdır. Bu özellik derin anlamları olan simgesel bir sözlük görünümündedir. Binlerce yıldır unutulmayan bu gelenek Hakkari stelleri ile Orta Asya stellerini birbirine yaklaştırır.”
Veli Sevin, Hakkari Taşları’nı yaratan uygarlığı Orta Asya’ya bağlarken MÖ. iki binlerde Doğu Anadolu’da yaşayan bir Orta Asyalı kavimden, Turukkular’dan da söz etmektedir.
1998 yılında Hakkari Taşları’nın bulunmasıyla “Eski Anadolu’da Türk olmadığı” genel kabulüne çok ciddi bir darbe vurulmuştur. Söz konusu taşlar, eski Anadolu’da Türklerin yaşadığının en güçlü kanıtlarından biridir. Eski Çağda Anadolu’da Türklerin yaşadığını gösteren, Hakkari Taşları, “Hititlerin Türklüğü Tezi”nin üzerinde daha fazla düşünülmesi gerektiğini ve “Türklerin Anadolu’ya 1071’de girdikleri” bilgisinin artık sorgulanması gerektiğini çok açık bir biçimde ortaya koymaktadır.
KAYNAKÇA
ANLAĞAN, Ç. ve Ö. BİLGİ, 1989. Sadberk Hanım Museum. Weapons of the Protohistoric Age, İstanbul.
BAIBOSYNOV, K. 1996. Stone Sculptures of Zhambyl Region, Alma Ata.
BAYAR, D. 1997. The Turkic Stone Statues of Central Mongolia, Ulan-Bator (Moğolca)
BOEHMER, R.M. 1998. "Skytische Grabstelen aus Muğesir (Nordost-Irak), Baghdater Mitteilungen 29: 81-88.
BURNEY, C.A. 1958. "Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze Age", Anatolian Studies VIII: 157-209.
-------, 1972. "Excavations at Haftavan Tepe 1969", Iran X: 127-142.
-------, 1989. "Hurrians and Proto-Indo-Europeans: The Ethnic Context of the Early Trans-Caucasian Culture", Anatolia and the Ancient Near East. Studies in Honor of Tahsin Özgüç (yay.haz. K. Emre ve diğ.) Ankara: 45-51.
BURNEY, C.A. ve D.M. LANG, 1971. The Peoples of the Hills: Andent Ararat and Caucasus, London.
CHERNYKH, E.N. 1992. Ancient Metallurgy in the USSR. The Early Metal Age, Cambridge.
CONTENAU, G., R. GHIRSHMAN, 1935. Fouilles du Tepe-Giyan pres de Nehavend 1931 et 1932, Paris.
ÇORUHLU, Y. 1999. "Kurgan ve Çadır (Yurt) dan Kümbet ve Türbeye Geçiş", Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu. 18-20 Aralık 1998, İstanbul: 47-56.
DİYARBEKİRLİ, N. 1972. Hun Sanatı, İstanbul.
DJAPARIDZE, O. 1993. "Über die ethnokulturelle Situation in Georgien gegen Ende des 3. Jahrtausends v.Chr.", Between the Rivers and Over the Mountains. Archaeologica Anatolica et Mesopotamica Alba Palmieri Dedicata (yay.haz. M. Frangipane ve diğ.) Roma: 475-491.
DYSON, R.H. JR. 1964. "Notes on weapons and Chronology in Northern Iran around 1000 B.C.", Daı-k Ages and Nomads c. 1000 B.C. Studies in Iranian and Anatolian Archaeology (yay.haz. R. Ghirshman, et. all.) İstanbul: 32-45.
----- -, 1989. "The Iron Age Architecture at Hasanlu: An Essay", Expedition 31/2-3: 107-127.
EDENS, C. 1995. "Transcaucasia at the End of the Early Bronze Age", Bulletin of the Americaıı Sch000ls of Oriental Research 299/300: 53-64.
ELEUKENOVA, G. 1999. Ouerk Istorii Srednevekovoy Skulpturi Kazakistana, Almatı (Rusça)
ESİN, E. 1969. "'The Cup Rites in Inner-Asian and Turkish Art", Forschungen zur Kunst Asiens. In Memoriam Kurt Erdmann , İstanbul:224-261.
------, 1972. "Ötüken illerinde M.S. Sekizinci ve Dokuzuncu Yüzyıllarda Türk Abidelerinde Sanatkar Adları" (yay.haz. H. İnalcık ve diğ.), Türk Kültürü El Kitabı Il/la, İstanbul: 44-58.
FRUMKIN, G. 1970. Archaeology in Soviet Central Asla, Leiden/Köln.
GAMKRELIDZE, T.V. ve V.V. IVANOV 1985. "The Ancient Near East and the Indo-European Question: Temporal and Territorial Characteristics of Proto-Indo-European based on Linguistic and Historico-Cultural Data", Journal of Indo-European Studies 13 (1-2): 3-48.
GHIRSHMAN 1939. Fouilles de Sialk pres de Kashan 1933, 34, 37 II, Paris.
GIMBUTAS, M. 1965. Bronze Age Cultures in Central and Eastern Europe, The Hag-ue.
------, 1997. The Kurgan Culture and the Indo-Europeanization of Europe (yay.haz. M.R.Dexter, K. Jones-Bley), Journal of Indo-European Studies Monograph No. 18, Washington.
HOWARD-CARTER, T. 1998. "Shreds of Anatolian Evidence at Tell Al-Rim ah", XXX/Veme Rencontre Assyriologique In ternationale. 6- 10/VII/1987-İstanbul, Ankara:109-119.
INGRAHAM, M.L. ve G. SUMMERS, 1979. "Stelae and Settlements in the Meshkin Shahr Plain, Northeastern Azerbaijan, Iran", Archkılogische Mitteilungen aus Iran 12: 67-102.
JISL, L. 1963. "Kül-Tegin Anı tı nda 1958'de Yapılan Arkeoloji Araştı rmalarını n Sonuçları", Belleten 107: 387-410.
JORGE, S.O. 1999. "Stelen und Menhirstatuen der Bronzezeit auf der Iberischen Halbinsel: Diskurse der Macht", Götter und Helden der Bronzezeit. Europa im Zeitalter des Odysseus, Bonn: 114-122.
KAFESOĞLU, İ. 1988. "Türkler", İslam Ansiklopedisi 12/2: 142-280.
KIRKBRIDE, D. 1969. "Ancient Arabian Ancestor Idols: Pan I: The Discovery of the Sanctuaıy at Risqeh", Archaeology 22: 2: 116-121.
KORFMANN, M. 1998. "Troia, an Ancient Anatolian Palatial and Trading Center: Archaeological Evidence for the Period of Troia VI/VII", The Classical World 91/5: 369-385.
KOVALEV, A. 1999. "Die Mtesten Stelen am Ertix", Eurasia Antiqua 5: 135- 177.
KÖROĞLU, K. 2000. "Çıldır Kurganları", Arkeoloji ve Sanat 96: 2-8.
KUBAREV, G.V. 1997. "Eski Altay Türklerinin Kültürü", Sibirya Araştırmaları (yay. haz. E.Gürsoy-Naskali), Simurg, İstanbul.
LANFRANCHI, G. B. 1995. "Assyrian Geography and Neo-Assyrian Letters: The Location of Hubuskia Again", in Neo-Assyrian Geography (yay. haz. M. Liverani) Quaderni di Geografia Storica, 5. Rome: 127-137
LIPPERT, A. 1979. "Die österreichischen Ausgrabungen am Kordlar Tepe in Persisch-Westaserbaidschan (1971-1978)", Archologische Mitteilungen aus Iran 12: 103-153.
MALLOWAN, M.E.I. 1947. "Excavations at Brak and Chagar Bazar", Iraq IX: 1-259.
MAXWELL-HYSLOP, K.R. 1998. "A Note on the Purpose and Use of CopperBronze Axeheads", XXXIV. International Assyriology Congress. 6- 10/VII/1987-İstanbul, Ankara: 33-37.
MEZZENA, F., 1998. Dieux de pierre. La grande statuaire anthropomorphe en Europe au HP miWnaire avantf.C., Milano.
MUSCARELLA, 0.W. 1974. "The Iron Age at Dinkha Tepe, Iran", Meappolitan MuseumJournal 9: 35-90.
------, 1988. Bronze and Iron. Ancient Near Easter]] Artifacts in the Metropolitan Museum ofArt, New York.
NEGAHBAN, E.O. 1996. Marhk. 'The Complete Excavation Report, Philadelphia.
OLCHOVSKY, V.S., G.L. EVDOKIMOV, 1994. Scythian Statues, VII-III cc. B.C., Russian Academy of Sciences Institute of Archaeology, Moscow. (Rusça. İngilizce, Almanca, Fransızca ve İtalyanca özetli)
ÖGEL, B. 1984. İslar niyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara2.
ÖZFIRAT, A. 1993. "M.Ö. II. Binyıl Doğu Anadolu Boyalı Seramik Kültürleri Üzerine Araştı rmalar", XI. Araştırma Sonuçları Toplantısı , Ankara: 359-377. ,
------1997. Kuzeydoğu Anadolu M.Ö. 2. Binyıl Boyalı Çanak Çömlek Kültürleri, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, İstanbul (Yarmlanmamış Doktora tezi)
-----, 1999. "1997 Yılı Bitlis - Muş Yüzey Araştırması: Tunç ve Demir Çağlar" XVI. Araştırma Sonuçları Toplantısı Il: 1-22.
-----, 2000. "1999 Yılı Bitlis - Muş Yüzey Araştırması: Tunç ve Demir Çağlan", 17. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2: 193-210.
PIGGOT, V.C. 1980. "The Iron Age in Western Iran", The Coming of the Age of Iron (yay.haz. T.A. Wertime ve J.D. Muhly) New Haven: 417- 461.
RENFREW, C. 1987. Archaeology and Language. The Puzzle of Indo-European Origins, London.
ROUX, J-P. 1999. Eski çağ ve Orta çağda Altay Türklerinde Ölüm (çev. A. Kazancıgil). Kabalcı Yayınevi: 148, İstanbul.
RUDENKO, S.I. 1970. Frozen Tombs of Siberia, The Pazyryk Burials of Iron Age Horsemen, London.
SALVINI, M. 1995. "Some Historic-Geographical Problems Concerning Assyria and Urartu", in Neo-Assyrian Geography (yay.haz. M. Liverani) Quaderni di Geografia Storica, 5. Rome: 43-53.
HAKKARİ TAŞLARI KAYNAKÇA
SCHAFFER, C.F.A. 1948. Stratigraphie compare et chronologie de l'Asie occidentale, London.
SEVİN, V. 1999. "Hakkari'nin Çı plak Krallan", Atlas 79: 70-86.
------, 2000. "Mystery Stelae" Archaeology (July-August): 47-51.
SEVİN, VELİ, Hakkari Taşları; Çıplak Savaşçıların Gizemi, YKY Yayınları, 2005
SEVİN, VELİ, Hakkâri Taşları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2005.
SEVİN, VELİ, Hakkari Taşları-II- Gizeimn Peşinde, YKY Yayınları, 2015
SEVİN, V., A. ÖZFIRAT, 1998. "Anadolu'da Yeni Bir Uygarlık/Hakkari Stelleri: Hubuşkia Prensleri", Arkeoloji ve Sanat 87: 6-9.
SEVİN, V., A. ÖZFIRAT, 2001, “Hakkari Stelleri: Doğu Anadolu'da Savaşçı Çobanlar İlk Not”, Belleten, Cilt 65, Sayı 243: 501- 518
SEVİN, V., E. KAVAKLI, 1996. Van/Karagündüz. Bir Erken Demir Çağı Nekropolü, İstanbul.
SER, JA.A. 1966. Kammenye izvajanija Semireeya, Moscow-Leningrad (Rusça).
STRAY, P.F. 1997. Antlıropoide Stelen im früheisenzeitlichen Grabkult, Kleine Schriften aus dem Vorgeschichtlichen Seminar, Marburg.
TELEGIN, D. Ya ve J.P. MALLORY, 1994. The Anthropomorphic Stelae of the Ukraine: The Early Iconography of the Indo-Europeans, Journal of Indo-European Studies, Monograph No. 11, The Institute for the Study of Man, Washington, D.C.
TSULTEM, H. 1989. Mongolian Sculpture (yay.haz. D. Bayarsaikhan), UlanBator.
VANDEN BERGHE, L. 1973. "Recherches archaeologiques dans le Luristan", Iranica Antiqua 10: 1-79.
WINTER, I. J. 1989. "The Hasanlu Gold Bowl: Thirty Years Later", Expedidon 31/2-3: 87-106.
VOGT, B. 1999. "Hadrawmat vahrend der spten Vorgeschichte", Jemen. Kunst und ArchLologie im Land der Königin von Saba' (Hrs. W. Seipel) Wien:111-115.
WOOLLEY, L. 1955. Alalakh. An Account of the Excavations at Tell Atchana in the Hatay. 1937-1949. Reports of the Research Committee of the Society of Antiquaries of London No. XVIII, Oxford.
ZUYEV, V. Yu ve R.B.İsmagilov, 1994. "Ritual Complexes with Statues of Horsemen in the Northwestern Ustyurt", New Archaeological Discoveries in Asiadc Russia and Central Asla. Archaeological Studies No. 16: 54- 57.
TURUKKULAR VE MARİ TABLETLERİ KAYNAKÇA
Bayram, Sadi, “Kaynaklara Göre Güney-Doğu Anadolu’da Proto-Türk İzleri”, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, Ankara 1980.
BAYRAM, SADİ, 1986, “Mukaddes Kitaplara Göre Hz. Nuh’un Gemisi, Güney-Doğu Anadolu’da Proto-Türk İzleri Üzerine Bir Deneme”, X. Türk Tarih Kongresi Ankara 22-26 Eylül 1986, Kongreye Sunulan Bildiriler, 3. Cilt. S. 919- 938, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991
Berkmen, Doç.Dr. Haluk, “Turukku Kavmi”, http://www.halukberkmen.net/pdf/399.pdf
Ceylan, Alpaslan, “Taştaki Türkleri Okumak”, Düşünce Dünyasında Türkiz Siyaset ve Kültür Dergisi S. 34, 2015, 9-52
Dossin, Greorges, “Archives royales de Mari”, Syria 1952, s. 332-333.
George Dossin, “Deux Listes Nominatives du Regne de sume-Iamam”, Revue Asiatic, S. 65, s. 42, 75.
Güzelsoy, Yusufhan, (2022), “Turukkular Üzerine Birkaç Düşünce, Bilimdili.com
Kılıç, Y.–Çelik, H.-Yılmaz, C. (2017). “Turukkular”, Akademik Tarih ve Düşünce
Dergisi, C. IV, S.XI, s. 58-73.
Knott, E. (2016). “Imagining Mari: Jean-Claude Margueron and the Archaeology of Tell Hariri”, Near Eastern Archaeology, Vol. 79, No. 1, s. 36-43.
Kuhrt, Amelie, Eski Çağ’da Yakındoğu (M.Ö. 3000-330) I, çev. Dilek Şendil, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009.
Layard, A., (1971). “Mari”, The Biblical Archaeologist, Vol.34, No.1, s. 1-22.
Memiş, Ekrem, Eskiçağda Türkler, Çizgi Kitabevi, Konya 2005
Pardee, D.-Glass, J. T. (1984). “Literary Sources for the history of Palestine and
Syria: The Mari Archives”, The Biblical Archaeologist, Vol. 47, No. 2,
s.88-99.
Pedersén, O. (1946). Archives and Libraries in the Ancient Near East 1500-300 B.C., Bethesda-Maryland, CDL Press.